Het Luciafeest van 13 december is het lichtfeest ter ere van de Heilige Lucia. Oorsprong van de viering ligt in de vierde eeuw. Lucia, een Siciliaanse maagd, stierf in 304 in Syracuse (Sicilië) de marteldood. In de late Middeleeuwen werd ze door haar naam (Lucia = licht) verbonden met de terugkeer van het licht na het wintersolstitium.
De viering van Lucia heeft vooral in Zweden een hoge vlucht genomen. Waar de Luciadag gevierd wordt, zijn de gebruiken vrijwel altijd te herleiden tot voorchristelijke Midwintervieringen. De optochten van de Luciabruid en haar gevolg zijn te vergelijken met de Midwinteromgangen.
13 december werd voor de invoering van de Gregoriaanse kalender beschouwd als de kortste dag: het magische moment van de winterzonnewende/wintersolstitium. Herfst gaat over in winter, de dagen beginnen te lengen, het licht en de zon komen terug. Nadat in 1582 de kalenderwijziging van paus Gregorius in oktober eenmalig een tiental dagen schrapte, werd 21 december de kortste dag. Zoals de meeste protestantse landen, besloot Zweden pas na 1700 de Gregoriaanse kalender te volgen. Het Luciafeest met zijn viering van de winterzonnewende bleef daarom ook behouden op 13 december. In heel wat andere Europese landen ging de traditie teloor, in Zweden groeide het uit tot een waardige evenknie van het Midzomerfeest. Een hartverwarmend lichtpunt in de dagen waarop even na tweeën in de namiddag de duisternis invalt.
Sankta Lucia is letterlijk het begin van een feestelijke kerstperiode: in de donkerste nacht breekt het licht door. In de warme beslotenheid van de huizen zorgen kaarslicht, knappend houtvuur, geurig gebak en de traditionele kerstvoorbereidingen voor een intieme, verwachtingsvolle sfeer in de twaalf dagen die 13 december scheiden van 25 december. Een mooie symmetrie met de krans van twaalf dagen die Kerst op zijn beurt verbindt met Driekoningen. Lucia wordt gevierd in huiselijke kring en daarbuiten. Zoals gebruikelijk in de Germaanse landen en naar analogie met Sinterklaas- en oudejaarsavond, begint de viering op de vooravond van het feest. Er is de nachtwake: brandende kaarsen en zingende stemmen creëren een mystieke sfeer in de zwijgzame winterse nacht. Alcohol verjaagt de kou en vrolijkt op. ’s Ochtends gaat de jongste dochter als Lussibrud (Luciabruid) samen met haar bruidsmeisjes alle kamers langs, zingt en verwent alle huisgenoten met saffraanbroodjes en andere lekkernijen als ontbijt. De kroon van brandende kaarsen op het hoofd, de witte jurken en rode sjerpen horen erbij zoals de mijter bij de sint. Ook scholen, ziekenhuizen, kantoren, fabrieken houden Lucia-optochten: Sankta Lucia gevolgd door meerdere meisjes en een aantal stjärngosser (sterrenjongetjes) met kaarsen in de hand. Skansen, het openluchtmuseum of het ‘Bokrijk’ van Stockholm, kiest een nationale Lucia. De schrijver die even tevoren de Nobelprijs Literatuur won, mag haar kronen.
Maar waarom het zover zoeken als ook onze buurparochie Sint-Jan Baptist en Sint-Amandus in Heindonk een levendige Luciatraditie kent? Tot voor enkele decennia bestond er een intense verering, voornamelijk na schenking van een voor echt verklaarde reliek in 1652. Deze reliek wordt bewaard in een houten reliekschrijn (1691-1710) bekroond met een sierlijke Sint-Luciabuste. De verzilverde reliekhouder is van jongere datum. Bedevaarders uit buurgemeenten en uit de wijdere omtrek kwamen op 13 december te voet, met paard en kar, later met bussen, een volkstoeloop die oudere inwoners van Heindonk zich nog kunnen herinneren. Als je weet dat de naam Lucia afgeleid is van het Latijnse woord lux/lucis,(=licht), is het best te begrijpen dat ze aanroepen wordt ter genezing van slechtziendheid en blindheid. In brilloze tijden best een remedie. Het Luciagenootschap hield de verering levendig. Wie lid werd, kreeg een boekje en werd een rode draad om de hals gehangen met een scapulier of een medaille van de heilige. Net als in sommige andere bedevaartsoorden gingen gelovigen rond de kerk om te persjoenkelen. Het was een gangbaar maar nu wel omstreden gebruik dat dateert uit de Middeleeuwen en mogelijk een woordje uitleg vraagt.
‘Portiuncula’ (Italiaans voor kleinigheid, niemendalletje) was de naam die de jonge Franciscus destijds gaf aan het verkommerde Mariakapelletje buiten de muren van Assisi, en door hem rond 1205 eigenhandig hersteld. In de loop van de 16de en 17de eeuw werd omheen de portiuncula-kapel een indrukwekkende barokke basiliek gebouwd. Het originele kapelletje staat er nog altijd, klein en pal in het midden van de basiliek.
Volgens een niet-bevestigde traditie zou Franciscus van paus Honorius III destijds een volle aflaat hebben verkregen voor iedereen die het kapelletje bezocht. Een aflaat betekent kwijtschelding van straf na fout of zonde. Later werd die praktijk ook uitgebreid naar andere kerken en kapellen. Vooral op Allerzielen liepen destijds veel mensen hun parochiekerk in en uit, dit om aflaten te verzamelen voor de overledenen. Het ging om een zogenaamde ‘toties-quoties’-aflaat: telkens als men de kerk binnenging en er bepaalde gebeden bad, verdiende men een aflaat. Op dit in- en uitlopen van de kerk, op het aantal kortingen die men kon verzamelen, stond geen limiet. Onderhandelen, het op een koopje gooien met God, zo zouden wij het nu noemen. In de volksmond heette dit ‘persjoenkelen’ of ‘persjonkelen’, een verbastering van portiuncula. Aan deze traditie kwam pas een einde in 1966 toen paus Paulus VI besliste dat er voortaan nog maar één enkele aflaat kon worden verdiend, dat die alleen kon worden verkregen in kerken of kapellen van de franciscanen. U ziet het: onderhandelen en compromissen sluiten, het kan volgens de officiële leer van de kerk zelfs met de Allerhoogste.
Wat rest? Voor Heindonk is de naamdag van Lucia nog altijd een feestelijke hoogdag. Er is de mooie Luciaviering op de aanpalende zondag. Kaarsen worden gewijd, de gelovigen vereren de relikwie en nemen een brandende kaars in ontvangst. De rode draad zit samen met een tekstje rond de kaars gebonden. Natuurlijk mag het Lucia-lied niet ontbreken, voorgezongen door het Luciakoor en uit volle borst meegezongen door de kerkgemeenschap. Daarna wordt er gefeest!
Voor wie wil meezingen, hieronder de tekst:
Santa Lucia
Ster in de duisternis
stralende geheimenis,
vol vuur en gouden glans,
warmte en luister.
Licht dat het donker breekt
en vreugd’ en blijdschap spreekt.
Santa Lucia, Santa Lucia!
Zingt met de zangers mee,
licht in de sterrenzee,
een lied van hoop en vreugd’
geluk en vrede.
Bidt toch dat onze Heer
geef licht en leven weer.
Santa Lucia, Santa Lucia!